អរិយធម៌ខ្មែរនៅសម័យក្រោយអង្គរ (ចតុមុខ-លង្វែក) តមកពីលេខមុន

ផ្សាយថ្ងៃទី ២០ វិច្ឆិកា ២០២៥

(កាសែតឯករាជ្យជាតិ ផ្សាយតាមបណ្តាញសង្គម)
ពេលមនុស្សស្លាប់ គេតែងដាក់សពក្នុងកោដ្ឋ ធ្វើពិធីបូជាព្រះ រួចយកអដ្ឋិធាតុទៅបញ្ចុះក្នុងស្តូបដែលគេច្រើនតែសង់លើភ្នំ ដូចជាភ្នំដូនពេញ (ព្រះបររាជទី២ ចៅពញាយ៉ាត) ភ្នំរាជ (ព្រះចន្ទរាជាជេទីយ៉ា)។ល។ ក្នុងករណីគ្រួសារប្រជែងគ្នានិងមានឃាតកម្ម ព្រះមហាក្សត្រតែងតែធ្វើពិធីបូជាព្រះសពដើម្បីឲ្យមានឋានៈស្មើនឹងព្រះមហាក្សត្រ។ ឧទាហរណ៍ ព្រះធម្មរាជាទី១ បានស្នើសុំយកសពភរិយារបស់ព្រះអង្គ ព្រះស្រីរាជ និងក្មួយរបស់ព្រះអង្គ ព្រះស្រីសុរិយោទ័យ ពីព្រះមហាក្សត្រសៀម ហើយព្រះចន្ទរាជាបានបញ្ជាឲ្យយកសពរបស់ព្រះអង្គពីសមរភូមិនៅពេលដែលព្រះអង្គដឹកនាំកងទ័ពទៅវាយប្រហារខ្មែរ ដើម្បីធ្វើពិធីបូជាព្រះសពតាមប្រពៃណីរាជវង្ស។
ក្រុមអ្នកអមដំណើរ
ពួកគេត្រូវបានគេមើលឃើញថាជាគ្រួសាររាជវង្សដំបូង៖ ឧបាយោរាជ៖ ក្នុងន័យដើម ពាក្យនេះមានន័យថា ព្រះមហាក្សត្រដាក់រាជ្យបល្ល័ង្កទៅឱ្យនរណាម្នាក់ ដែលតំណាងឱ្យព្រះអង្គ ហើយទទួលបានងារជាព្រះមហាក្សត្រកណ្តាល ដែលជួយលើកទឹកចិត្ត និងរំលឹកព្រះមហាក្សត្រ និងឧបរាជទាំងពីរឱ្យស្ថិតនៅក្នុងធម៌រាជវង្សដប់ប្រការ។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ តាមពិត ឧបាយោរាជគឺជាព្រះមហាក្សត្រដែលមានតំណែងបន្ទាប់ពីព្រះមហាក្សត្រ (ឧទាហរណ៍ ព្រះស្រីសុរិយោបុរៈ)។
ឧបាយោរាជ ឬ មហាឧបាយោរាជ៖ តំណែងឧបាយោរាជនេះមានជាយូរមកហើយ។ ឧបាយោរាជត្រូវបានជ្រើសរើសពីក្នុងចំណោមបុត្រច្បង ឬព្រះរាជបុត្រដែលមានសមត្ថភាពបំផុតនៃព្រះមហាក្សត្រដែលកំពុងគ្រងរាជ្យ។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ តាមពិតទៅ នេះមិនមែនជាករណីជានិច្ចនោះទេ។ នៅពេលដែលព្រះបាទសត្តាទី១ បានដាក់រាជ្យបល្ល័ង្កទៅឱ្យបុត្រច្បងរបស់ព្រះអង្គ ព្រះជ័យជេដ្ឋា ដែលមានព្រះជន្ម ១១ ព្រះវស្សា ហើយបានតែងតាំងបុត្រទីពីររបស់ព្រះអង្គ ព្រះចៅពញាអាន ដែលមានព្រះជន្មត្រឹមតែ ៦ ព្រះវស្សា ឲ្យឡើងកាន់តំណែងជាអនុរាជ ទង្វើនេះបានបង្កឱ្យមានការអាក់អន់ចិត្តយ៉ាងខ្លាំងក្នុងចំណោមពួកអភិជន មន្ត្រី និងប្រជាជនសាមញ្ញ។
យើងខ្ញុំជានិពន្ធនាយកនៃកាសែតជាតិឯករាជ្យ សូមថ្លែងអំណរគុណយ៉ាងជ្រាលជ្រៅចំពោះអ្នកទាំងអស់គ្នាដែលបានគាំទ្រ និងរីករាយក្នុងការអានកាសែតជាតិឯករាជ្យតាមរយៈប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយសង្គមរបស់យើង។ កាសែតជាតិឯករាជ្យនឹងខិតខំផ្តល់ជូនអ្នកនូវព័ត៌មាន និងចំណេះដឹងថ្មីៗដោយឥតគិតថ្លៃ។ ប្រសិនបើអ្នកចង់គាំទ្រការបោះពុម្ពផ្សាយរបស់យើង សូមផ្ញើវាតាមរយៈគណនី ABA លេខប្រាក់ខ្មែរ៖ 500 708 383 លេខប្រាក់ដុល្លារ៖ 003 662 119
ព្រះមហាក្សត្រីយានី ឬព្រះមាតាក៏ហាក់ដូចជាមានឥទ្ធិពលខ្លាំងផងដែរ ពីព្រោះនៅពេលដែលព្រះបាទកែវហ្វាទី១ ដែលជាបុត្ររបស់ព្រះបាទពញាញាណញោម មិនបានបំពេញកាតព្វកិច្ចរាជសម្បត្តិរបស់ព្រះអង្គ ព្រះមហាក្សត្រីយានី ដែលជាព្រះមាតា បានជួបជាមួយមន្ត្រី ហើយបានផ្ញើសារទៅកាន់អយុធ្យា ដើម្បីសុំឱ្យព្រះមហាក្សត្រសៀមបញ្ជូនព្រះនាងសូរ្យបុរ មកកម្ពុជាជាព្រះមហាក្សត្រីយានី។
ចៅជំទាវឡា៖ បើប្រៀបធៀបទៅនឹងសព្វថ្ងៃនេះ ចៅជំទាវឡាមានអំណាចដូចគ្នានឹងនាយករដ្ឋមន្ត្រី ឬនាយករដ្ឋមន្ត្រីទីមួយ។ បន្ទាប់ពីចៅជំទាវឡា មានមន្ត្រីជាន់ខ្ពស់បួនរូបផ្សេងទៀត ដែលទទួលខុសត្រូវក្នុងការសម្រេចកិច្ចការរបស់រដ្ឋ និងគ្រប់គ្រងដីធ្លីសាធារណៈ និងព្រះមហាក្សត្រ។ មន្ត្រីជាន់ខ្ពស់ទាំងបួនរូបនេះត្រូវបានចាត់ទុកថាជាសសរទាំងបួននៃប្រាសាទ ដូច្នេះពួកគេត្រូវបានគេហៅថាសសរទាំងបួន៖
ឧកញ៉ាក្រឡាហោម
ឧកញ៉ាវ៉ាង
ឧកញ៉ាយាមរាជ
ឧកញ៉ាចក្រី
មហាតលិកៈ គឺជាមន្ត្រីរាជការដែលមានងារបម្រើព្រះមហាក្សត្រ។ ព្រះមហាក្សត្រដើមឡើយជាមហាតលិក ដែលត្រូវបានតម្លើងឋានៈជាឃុនហ្លួងព្រះស្តេចដោយព្រះបាទស្រីសុគន្ធបទ។
ហោរាសាស្ត្រ៖ មន្ត្រីមួយប្រភេទដែលមានមុខងារសំខាន់ណាស់ ពីព្រោះនៅសម័យនោះ ចាប់ពីពេលដែលព្រះមហាក្សត្រឡើងសោយរាជ្យ ប្រជាជនជឿលើការទស្សន៍ទាយ។ មុនពេលផ្លាស់ប្តូររាជធានីពីទួលបាសានទៅភ្នំពេញ ព្រះបាទបរមរាជាទី២ ចៅពញាយ៉ាត បានបញ្ជាឱ្យហោរាធំ ហោរាខៀវ និងមន្ត្រីដទៃទៀតមកត្រួតពិនិត្យទីកន្លែងនោះតាមច្បាប់នៃការទស្សន៍ទាយ។ កាលព្រះបាទស្រីសុគន្ធបទ ទ្រង់សុបិនឃើញនាគមួយកំពុងដេញសេះ ទ្រង់បានឲ្យគ្រូទាយទាយថាមាននរណាម្នាក់ចង់ដណ្តើមរាជបល្ល័ង្ក គឺព្រះបាទកន។
ចៅចិត្រ ចៅចាម៖ ចៅចិត្រ គឺជាស្ត្រីនៅក្នុងរាជវង្សដែលបម្រើការជាអ្នកបម្រើជិតស្និទ្ធនៅក្នុងរាជវង្ស ចំណែកឯចៅចាម គឺជាស្ត្រីធម្មតាដែលត្រូវបានព្រះមហាក្សត្រប្រទានឲ្យធ្វើជាភរិយា។
ជាទូទៅ អំណាចរាជវង្សត្រូវបានទទួលមរតកពីព្រះបិតាដែលសោយរាជ្យទៅឱ្យបុត្រ មានន័យថា នៅពេលដែលព្រះបិតាសោយទិវង្គត ឬដាក់រាជ្យ បុត្រច្បងមានសិទ្ធិឡើងគ្រងរាជ្យបន្ត ហើយប្រសិនបើបុត្រច្បងសោយទិវង្គតមុនពេលដែលព្រះអង្គអាចឡើងគ្រងរាជ្យបាន បុត្របន្ទាប់មានសិទ្ធិឡើងគ្រងរាជ្យបន្តពីព្រះបិតា។ ដោយហេតុផលនេះ យើងឃើញថា ព្រះបាទនរោត្តម បានឡើងគ្រងរាជ្យបន្តពីព្រះបាទបរមរាជាទី២ ព្រះបាទពញាយ៉ាត បានឡើងគ្រងរាជ្យបន្តពីព្រះបាទបរមរាជាទី៤ និងព្រះបាទបរមរាជាទី៤ បានឡើងគ្រងរាជ្យបន្តពីព្រះបាទច័ន្ទរាជា ពីព្រោះបុត្រច្បងរបស់ព្រះអង្គ គឺព្រះរាមាធិបតី បានសោយទិវង្គតមុនពេលដែលព្រះអង្គអាចឡើងគ្រងរាជ្យបន្ត (យោងតាមពង្សាវតាររាជវង្សមួយចំនួន ព្រះអង្គត្រូវបានផែនដីលេប)។ ក្នុងករណីដែលព្រះមហាក្សត្រមិនមានបុត្រដើម្បីឡើងគ្រងរាជ្យបន្ត សិទ្ធិនេះបានទៅព្រះអនុជ។ ព្រះបាទច័ន្ទរាជា បានឡើងគ្រងរាជ្យបន្តពីព្រះបាទស្រីសុគន្ធាបុត្រ ពីព្រោះបុត្ររបស់ព្រះអង្គ គឺព្រះញាយសារាជ បានសោយទិវង្គតមុនពេលដែលព្រះអង្គអាចឡើងគ្រងរាជ្យបន្ត។ ប្រសិនបើទំនៀមទម្លាប់នេះមិនត្រូវបានគោរពទេ វិបត្តិនឹងកើតឡើងជៀសមិនរួច៖ នេះជាករណីរបស់ស្រីសុរិយោទ័យ ដែលត្រូវបានឡើងគ្រងរាជ្យជាអ្នកស្នងរាជ្យបន្តពីព្រះបិតារបស់នាង គឺព្រះនរាយណ៍រាជា ប៉ុន្តែផ្ទុយទៅវិញបានឡើងគ្រងរាជ្យជាព្រះស្រីរាជជាអនុក្សត្រ ដែលនាំឱ្យមានសង្គ្រាមស៊ីវិលរយៈពេលដប់ឆ្នាំ (១៤៧៥-១៤៨៥)។ ក្នុងអំឡុងពេលដែលយើងកំពុងសិក្សា គេសង្កេតឃើញថាមានការជ្រៀតជ្រែកពីមន្ត្រីក្នុងការជ្រើសរើសស្តេចដើម្បីឡើងគ្រងរាជ្យ ហើយការជ្រៀតជ្រែកនេះមានប្រសិទ្ធភាពខ្លាំងណាស់។ យ៉ាងណាមិញ ព្រះស្រីរាជ ព្រះបររាជទី៧ ចៅពញាអាន និងព្រះស្រីសុរិយោទ័យ សុទ្ធតែបានឡើងគ្រងរាជ្យដោយសារតែការជ្រៀតជ្រែកពីមន្ត្រីទាំងនេះ។ ក្នុងករណីដែលមនុស្សម្នាក់ សូម្បីតែមន្ត្រីជាន់ខ្ពស់ សូម្បីតែសាច់ញាតិរបស់ស្តេចដែលកំពុងគ្រងរាជ្យ ប៉ុន្តែមិនមានសិទ្ធិស្នងរាជ្យ ហើយផ្ទុយទៅវិញបានប្រើកម្លាំងដើម្បីឡើងគ្រងរាជ្យ គាត់ត្រូវបានគេហៅថា ស្តេចច្រេករ៉ាគី (ស្តេចកនព្រះរាមជើងព្រៃ)។
មានវិបត្តិជាញឹកញាប់នៅក្នុងគ្រួសាររាជវង្ស ដែលនាំឱ្យមានជម្លោះផ្ទៃក្នុង៖ សង្គ្រាមរវាងស្រីរាជ ស្រីសុរិយោទ័យ និងធម្មរាជ រយៈពេល ១០ ឆ្នាំ (១៤៧៥-១៤៨៥) និងសង្គ្រាមរវាងស្រីសុគន្ធបទ និងព្រះបាទកនច័ន្ទរាជ (១៥០៩-១៥១២ និង ១៥១៦-១៥២៥)។ មូលហេតុនៃជម្លោះទាំងនេះគឺផ្ទាល់ខ្លួនច្រើនជាងផលប្រយោជន៍រួម។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ស្រីសុរិយោទ័យបានប្រយុទ្ធជាមួយស្រីរាជសម្រាប់តែផលប្រយោជន៍ផ្ទាល់ខ្លួនរបស់នាងប៉ុណ្ណោះ ពោលគឺសិទ្ធិក្នុងការឡើងគ្រងរាជ្យបន្តពីព្រះបិតារបស់នាង គឺព្រះបាទស្រីសុគន្ធបទ ដែលបានព្យាយាមសម្លាប់ព្រះបាទកន ដោយខ្លាចមន្ត្រីរូបនេះនឹងដណ្តើមរាជបល្ល័ង្ក។ ព្រះបាទសត្តាទី១ បានលះបង់រាជបល្ល័ង្កទៅឱ្យបុត្រារបស់ព្រះអង្គ ដែលសុទ្ធតែនៅក្មេង ព្រោះខ្លាចថារាជបល្ល័ង្កនឹងទៅឱ្យប្អូនប្រុសរបស់ព្រះអង្គ គឺស្រីសុរិយោទ័យ ដែលមានសមត្ថភាព និងមានប្រជាប្រិយភាពជាង។ នៅពេលដែលជម្លោះកើតឡើង មេដឹកនាំជាតិមិនពេញចិត្តនឹងដំណោះស្រាយដោយសន្តិវិធីទេ ប៉ុន្តែមានឆន្ទៈក្នុងការពឹងផ្អែកលើប្រទេសជិតខាងដើម្បីសម្របសម្រួលជម្លោះផ្ទៃក្នុងរវាងប្រជាជនខ្មែរ។ ដោយហេតុផលនេះ ព្រះបាទធម្មរាជាបានយាងទៅជួបព្រះមហាក្សត្រសៀម ដើម្បីបញ្ជូនកងទ័ពទៅចាប់ព្រះនាងស្រីរាជ និងព្រះនាងស្រីសុរិយោទ័យ ហើយនាំពួកគេទៅកាន់សៀម។
នៅពេលនោះ ខ្មែរមិនទាន់មានការព្រួយបារម្ភអំពីព្រំដែនខាងកើតនៅឡើយទេ ពីព្រោះចម្ប៉ាកំពុងធ្វើសង្គ្រាមជាមួយពួកម្ចាស់ង្វៀន ដែលកំពុងលេបត្របាក់ទឹកដីនៃនគរបន្តិចម្តងៗ។
ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ នៅព្រំដែនខាងលិច ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរបានព្យាយាមទាមទារយកទឹកដីដែលបានបាត់បង់តាំងពីសតវត្សរ៍ទី១៣។ គឺសម្រាប់គោលបំណងនេះ ដែលព្រះបាទស្រីរាជ ព្រះបាទចន្ទរាជា ព្រះបាទបរមរាជាទី៤ ព្រះបាទសត្ថាទី១ បានដឹកនាំកងទ័ពទៅវាយប្រហាររាជធានីអយុធ្យា ហើយបានរំដោះ និងដណ្តើមយកទឹកដីភាគច្រើនមកវិញ។ មូលហេតុនៃភាពជោគជ័យរបស់ខ្មែរគឺថា ភូមាបានវាយប្រហារសៀមជាញឹកញាប់ ដោយដណ្តើមយករាជធានីអយុធ្យាបានពីរដង (១៥២៤ និង ១៥៦៩) និងធ្វើឱ្យសៀមក្លាយជារដ្ឋចំណុះអស់រយៈពេល ១៥ ឆ្នាំ។ ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរដឹងពីរបៀបទាញយកប្រយោជន៍ពីចំណុចខ្សោយរបស់សត្រូវដោយវាយប្រហារកងទ័ពបន្ថែមទៀត ហើយអាចដណ្តើមយកទឹកដីដែលបាត់បង់មកវិញបាន។ នៅពេលនេះ ឯកសារអឺរ៉ុបនិយាយថា ខ្មែរបានធ្វើសម្ព័ន្ធភាពជាមួយភូមា ដើម្បីវាយប្រហារសៀម ប៉ុន្តែឯកសារខ្មែរមិនបាននិយាយអំពីរឿងនេះទេ។ ប្រភពអឺរ៉ុបដដែលបានបន្ថែមថា ក្រោយមកខ្មែរបានងាកមកបង្កើតសម្ព័ន្ធភាពជាមួយសត្រូវរបស់ពួកគេ (សន្ធិសញ្ញាខ្មែរ-សៀម ឆ្នាំ១៥៧៤ ព្រះសត្ថាទី១ បានបញ្ជាឱ្យស្រីសុរិយោពោធិ៍លើកទ័ពដើម្បីជួយសៀមកម្ចាត់ភូមា) ប៉ុន្តែវាមិនដំណើរការល្អទេ ព្រោះបន្ទាប់ពីរំដោះខ្លួនចេញពីការគ្រប់គ្រងរបស់ភូមា សៀមតែងតែលើកទ័ពមកវាយប្រហារខ្មែរ ដោយនិយាយថា ខ្មែរមិនបានរក្សាពាក្យសន្យារបស់ខ្លួន។

ដំណើរកំសាន្ត រមណីយដ្ឋាន ភ្នំជើងព្រៃ ជាតំបន់ស័ក្តសិទ្ធ.....

តាមពិតទៅ សៀមបានធ្វើបែបនេះតែក្នុងបរិបទនៃការពង្រីកទឹកដីរបស់ខ្លួន។ ដូច្នេះ ដោយសារគ្រោះថ្នាក់ដែលគំរាមកំហែងឥតឈប់ឈរដល់ប្រជាជាតិ ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរចាប់ពីសតវត្សរ៍ទីមួយតទៅបានងាកទៅរកព័រទុយហ្គាល់ ហើយក្រោយមកទៀតបានងាកទៅរកអេស្ប៉ាញដើម្បីសុំជំនួយ។ ព្រះអង្គពេញចិត្តយ៉ាងខ្លាំងចំពោះអ្នកផ្សព្វផ្សាយសាសនាអឺរ៉ុប ដើម្បីឱ្យពួកគេអាចធ្វើអន្តរាគមន៍ និងស្នើសុំជំនួយយោធាប្រឆាំងនឹងសៀម។ ព្រះអង្គបានសន្យាថានឹងបើកសិទ្ធិឱ្យពួកគេផ្សព្វផ្សាយសាសនាគ្រឹស្តនៅគ្រប់ទិសទីនៃព្រះរាជាណាចក្ររបស់ព្រះអង្គ ជួយសាងសង់ព្រះវិហារ និងផ្គត់ផ្គង់អាហារ អង្ករ ជាដើម។ ជនជាតិអេស្ប៉ាញនៅទីក្រុងម៉ានីលចង់បង្កើតអាណាព្យាបាលលើប្រទេសកម្ពុជា ហើយបានបញ្ជូនកងទ័ព និងអ្នកផ្សព្វផ្សាយសាសនាមកកម្ពុជាច្រើនដង ប៉ុន្តែពួកគេមិនបានជោគជ័យដូចដែលពួកគេចង់បាននោះទេ។ ជាចុងក្រោយ ទេពធីតាព្រះអាទិត្យ ដែលត្រូវបានកងទ័ពសៀមចាប់ខ្លួន ហើយនាំទៅកាន់ទីក្រុងអយុធ្យា បានវិលត្រឡប់មកកម្ពុជាវិញ ដោយនាំមកនូវឥទ្ធិពលសៀមឱ្យរីករាលដាល។ គួរកត់សម្គាល់ថា សៀម ដែលកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនាដូចខ្មែរ បានប្រឆាំងយ៉ាងខ្លាំងចំពោះការប៉ុនប៉ងផ្សព្វផ្សាយសាសនាដោយជនជាតិអឺរ៉ុប ជាពិសេសក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទនរេសូរ។
នៅពេលនោះ កម្ពុជាលែងជាមហាអំណាចដែនដីដ៏សំខាន់ទៀតហើយ៖ ខេត្តក្រៅបំផុត ខេត្តជនបទដូចជា សុខោទ័យ អយុធ្យា លពបុរី និងកូតារ៉ាបូ (ភីម៉ៃ) សុទ្ធតែបាត់បង់ ហើយរដ្ឋសាមុតប្រាកានដូចជា ចាម្ប៉ា អណ្ណាម និងជ្វា មន លែងមានទៀតហើយ។ ព្រំដែនភាគខាងជើងនៃកម្ពុជាធ្លាក់ចូលទៅក្នុងទន្លេសាប ឬខ្ពស់ជាងវាបន្តិច និងឡាវ។ ខាងលិចជាប់នឹងប៉ាសឹមបុរី និងរ៉ាយ៉ុង ពាយ័ព្យជាប់នឹងនគររាជសីមា ខាងកើតជាប់នឹងចាម្ប៉ា និងខាងត្បូងជាប់នឹងសមុទ្រចិន និងឈូងសមុទ្រសៀម។
តាមពង្សាវតារ អាណាចក្រខ្មែរនៅពេលនោះ មានខេត្តប្រមាណ ៧០ គឺ៖ ឡុងវ៉េក អម្រឹតបូរ ក្រគរ ពោធិសាត់ បាត់ដំបង ឫស្សីសាញ់ តាំសេម៉ា មង្គលបូរី រ៉ាយ៉ង សូរិន ស៊ីងកា កំពង់សៀម ស្ទឹងត្រែង ជើងព្រៃ គោកឃ្លាង ព្រៃទទឹង អន្លង់រាជ។ ជីក្រែង, រលួស, សៀមរាប, កំពង់ស្វាយ, ម្លប់ព្រៃ, ជាំក្សាន្ត, ត្នោត, ទឹកជោ, សៀមរាប, សំបូរ, សំបូរ, ក្រចេះ, ឆ្លូង, ត្បូងឃ្មុំ, បាសាន, ត្រែងដូង, ព្រៃវែង, ត្បូងឃ្មុំ, បាភ្នំ, រំដួល, ស្វាយប៉ាក, ព្រៃនគរ, ព្រៃនុំ តុង, បាទី, ឡកដែក, ទ្រាំង, បន្ទាយមាស, ថ្ពង, បាសាក់, បារីយ៉ា (បារ៉ា), ពាម, កោះស្លា, កំពត, កំពង់សោម, ទឹកខ្មេះ, ពាមមេស, ព្រះត្រពាំង, ក្រមួន ស, ដូនណៃ ជាដើម។
គួរកត់សម្គាល់ថា ក្នុងចំណោមខេត្តទាំងនេះ ខេត្តមួយចំនួននៅតែជាខេត្តរហូតមកដល់សព្វថ្ងៃនេះ ដូចជា ពោធិ៍សាត់ បាត់ដំបន់ ស្ទឹងត្រែង សៀមរាប ក្រចេះ ព្រៃវែង ជាដើម។ ខេត្តមួយចំនួនត្រូវបានកាត់បន្ថយទៅជាស្រុក ដូចជា មង្គលបុរី ស្ទោង ជីក្រែង រលួស ទឹកជរ ជាដើម។ ខណៈពេលដែលខេត្តផ្សេងទៀតបានបាត់បង់ឈ្មោះ ហើយបានបញ្ចូលជាមួយខេត្តដទៃទៀត។
ខេត្តនីមួយៗត្រូវបានបែងចែកជាស្រុក ហើយស្រុកនីមួយៗត្រូវបានបែងចែកជាភូមិជាច្រើន។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ខេត្តជាច្រើនត្រូវបានដាក់ជាក្រុមទៅជាតំបន់ធំៗហៅថា ដី។ ដី > ខេត្ត > ស្រុក > ភូមិ
ដោយសារព្រះមហាក្សត្រជាប្រភពនៃអំណាចទាំងអស់ ហើយព្រះរាជវង្សានុវង្ស និងមន្ត្រីជាន់ខ្ពស់ អាចយល់បានថា វាគឺជាព្រះរាជវង្សានុវង្សទាំងនេះ ដែលបានធ្វើឱ្យយន្តការរដ្ឋបាលកណ្តាលដំណើរការ។ ដូចដែលយើងបានលើកឡើងរួចមកហើយនៅក្នុងផ្នែកនីមួយៗ ចាប់ពីរាជវង្សានុវង្ស បន្ទាប់ពីព្រះមហាក្សត្រឡើងសោយរាជ្យ មានឧបរាជ ឧបរាជ ឬឧបរាជធំ ព្រះមាតារបស់ព្រះមហាក្សត្រ មហេសី ព្រះមាតាធំ និងមន្ត្រីជាន់ខ្ពស់បួនរូប ដែលត្រូវបានគេហៅថា ចតុស្តម្ភៈ រួមមាន៖
ឧកញ៉ា យមរាជ (រដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងយុត្តិធម៌)
ឧកញ៉ា ក្រឡាហោម (រដ្ឋមន្ត្រីកងទ័ពជើងទឹក)
ឧកញ៉ា វ៉ាង (រដ្ឋមន្ត្រីព្រះបរមរាជវាំង)
ឧកញ៉ា ចក្រី (រដ្ឋមន្ត្រីកងទ័ពជើងគោក)។
ដូច្នេះ អនុរាជ និងមន្ត្រីជាន់ខ្ពស់ទាំងបួនរូបនេះគឺអាចប្រៀបធៀបទៅនឹងគណៈរដ្ឋមន្ត្រីបច្ចុប្បន្ន ដែលជាទូទៅគេហៅថា អគ្គសេនាធិការ។ មន្ត្រីជាន់ខ្ពស់ទាំងប្រាំរូបនេះត្រូវបានគេហៅថា មន្ត្រីឯក ដែលជាមន្ត្រីដែលឡើងទៅកាន់ព្រះមហាក្សត្រ៖ មន្ត្រីទាំងនេះមានមុខងារធ្វើឱ្យរដ្ឋបាលកណ្តាលដំណើរការ និងមានអំណាចលើខេត្តមួយចំនួនផងដែរ។ លើសពីនេះ មានមន្ត្រីឋានៈឧភយោរាជ មន្ត្រីឋានៈព្រះឧភយោរាជ ឬមហាឧភយោរាជ និងមន្ត្រីឋានៈចត្វារាជ ព្រះវររាជមាតា ឬព្រះវររាជអយ្យកៈ។ មន្ត្រីទាំងបួនរូបសម្រាប់រឿងនេះ លើកលែងតែចៅជវតាលហា ដែលមានងារជាសម្តេចចៅពញា សុទ្ធតែមានងារជាឧកញ៉ា ជាឧកញ៉ានៃ 10 ហុបន (ហុបន៖ ពាក្យសៀមសម្រាប់មួយពាន់ មានន័យថាទាហាន 1,000 នាក់ដែលស្ថិតនៅក្រោមបញ្ជារបស់មន្ត្រី)។
បន្ថែមពីលើមន្ត្រីជាន់ខ្ពស់ដែលបានរៀបរាប់ខាងលើ ក៏មានមន្ត្រីជាន់ខ្ពស់ និងមន្ត្រីថ្នាក់កណ្តាលជាច្រើនទៀតដែលមានងារដូចខាងក្រោម៖

កាសែតឯករាជ្យជាតិ សូមជំរាបជូនលោកអ្នកនាងថា ពីរឆ្នាំកន្លងមកនេះ យើងបានផ្សាយតាមរយៈ Website: www.kaset-ekreachcheat.com គឺមិនដែលបានផលចំណូលពីការផ្សាយពាណិជ្ជកម្មដើម្បីទ្រទ្រង់គេហទំព័រនេះឡើយ ហេតុដូច្នេះចាប់ពីខែ វិច្ឆិកា តទៅ យើងនឹងផ្សាយតាមគេហទំព័រចាស់ www.erc-news.blogspot.com របស់យើងដដែលវិញ សូមអរគុណ

ចៅពញា..............៩/១០ រយពាន់ (អភិបាលស្រុក)
ពញា..................៧/៨ រយពាន់ (អភិបាលស្រុក)
ព្រះ.....................៦ រយពាន់
ហ្លួង....................៥ រយពាន់
ឃុនម៉ែន..............៤ រយពាន់
ឧកញ៉ា.................៣ រយពាន់
ចាក់ម៉ែន..................២ រយពាន់
បុរស......................១ រយពាន់។
ចំពោះមន្ត្រីដែលមិនទាន់ទទួលយកងារនេះ ពួកគេត្រូវបានគេហៅថា ណៃ។
នៅក្នុងផ្នែកទីមួយ ដែលនិយាយអំពីការបែងចែកអាណាចក្រ យើងបានឃើញថា ទឹកដីខ្មែរត្រូវបានបែងចែកជាប្រហែល ៧០ ខេត្ត ហើយខេត្តទាំងនេះត្រូវបានដាក់ជាក្រុមទៅជាតំបន់ហៅថា ដី។ នៅក្នុងតំបន់នីមួយៗ មានស្តេចក្រាំងមួយអង្គ (ជួនកាលហៅថា ស្តេចក្រាំង ពាក្យនេះទំនងជាមកពីពាក្យបុរាណថា ម៉ាតាន់ ដែលត្រូវបានប្រើនៅក្នុងសិលាចារឹកខ្មែរ)។ ស្តេចក្រាំងនីមួយៗមានតួនាទីគ្រប់គ្រងតំបន់របស់ខ្លួន ហើយក៏មានតួនាទីគ្រប់គ្រងខេត្តរបស់ខ្លួនផងដែរ។ យោងតាមពង្សាវតាររាជវង្សខ្មែរ ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទធម្មរាជាទី១ ព្រះអង្គម្ចាស់ប្រាំអង្គត្រូវបានតែងតាំង៖
ពញាតេជោ អភិបាលស្រុកកំពង់ស្វាយ១
ពញាសូរលោក អភិបាលស្រុកខេត្តពោធិ៍សាត់១
ពញាស្រី ធម្មតេជោ អភិបាលស្រុកខេត្តបាភ្នំ១
ពញាពិស្ណុលោក អភិបាលស្រុកខេត្តទ្រាំង១
ពញាអ័រជូន អភិបាលស្រុកខេត្តត្បូងឃ្មុំ១។
ដូចដែលបានរៀបរាប់ខាងលើ យើងឃើញថានៅក្នុងខេត្តនីមួយៗមានមន្ត្រីជាន់ខ្ពស់ម្នាក់ទទួលបន្ទុក។ មន្ត្រីនេះត្រូវបានគេហៅថាជាមេស្រុក៖ ឧទាហរណ៍ មន្ត្រីទទួលបន្ទុកខេត្តទ្រាំងត្រូវបានគេហៅថាជាមេស្រុកខេត្តទ្រាំង។
យោងតាមពង្សាវតារខ្មែរ គេដឹងថាមេស្រុកទាំងអស់មានសាក់តាចំនួន ១០ ឬ ៩ ពាន់ ហើយតាំងពីបុរាណកាលមក ពួកគេទាំងអស់ត្រូវបានតែងតាំងជាសម្តេចចៅពញា ពីព្រោះមេស្រុកទាំងនោះសុទ្ធតែជាសាច់ញាតិរបស់ព្រះមហាក្សត្រ។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ក្រោយមក មេស្រុកទាំងនោះច្រើនតែមិនគោរពមេទ័ពគ្រប់គ្រាន់ទេ ហើយត្រូវបានបន្ទាបឋានៈមកត្រឹមចៅពញា។ គួរកត់សម្គាល់ថា ចៅពញាក៏ជាងារជាកូនប្រុសរបស់ព្រះមហាក្សត្រផងដែរ (ឧទាហរណ៍ ចៅពញាដាំខត្ត្រា ចៅពញាចន្ទ្រា ចៅពញាតាន់ ចៅពញាអាន ចៅពញាញ៉ុម។ល។)។ ប្រសិនបើមេស្រុកមានសាក់តាចំនួន ៨ ឬ ៧ ពាន់ គាត់ត្រូវតែតែងតាំងជាពញា។
ខេត្តនីមួយៗត្រូវបានបែងចែកជាស្រុកជាច្រើន ដែលត្រូវបានគ្រប់គ្រងដោយមេស្រុក។ ហើយមេឃុំនីមួយៗទំនងជាត្រូវបានបែងចែកជាឃុំ និងភូមិ ដោយមានមេឃុំ និងមេភូមិជាអ្នកគ្រប់គ្រង។ (កាសែតជាតិឯករាជ្យត្រូវបានបោះពុម្ពផ្សាយនៅលើប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយសង្គមសម្រាប់អ្នកអានដោយឥតគិតថ្លៃ។ ប្រសិនបើអ្នកចង់គាំទ្រការបោះពុម្ពផ្សាយរបស់យើង សូមបរិច្ចាគតាមរយៈគណនី ABA។ លេខលុយខ្មែរ៖ 500 708 383 លេខលុយដុល្លារ៖ 003 662 119